Tomasz Staniczek, Cmentarz parafialny w Chełmie Śląskim. Historia grobu nieznanego powstańca śląskiego na chełmskim cmentarzu
„Śpij kolego w ciemnym grobie,
Niech się Polska przyśni tobie…”
(Władysław Tarnowski: „Jak to na wojence ładnie”)
Cmentarz jako zjawisko historyczne przybierał w Europie różne formy i przechodził zmienne koleje losu. Odzwierciedlał się w nim zawsze stosunek poszczególnych społeczeństw i grup wyznaniowych do śmierci. Był też nośnikiem zjawisk historycznych, kulturowych oraz zapisem obyczajowości ludzi i ich materialnej kondycji[1]. Pierwsza wzmianka o cmentarzu w Chełmie Wielkim (Śląskim) pojawiła się w 1619 roku, ale księgę zmarłych zaprowadzono w parafii później, prawdopodobnie w 1808 roku[2]. W sprawozdaniu wizytacyjnym znajdujemy informację, że obok kościoła znajdowało się specjalne pomieszczenie zwane ossarium, gdzie składowano czaszki i piszczele z przekopanych grobów. Wraz ze wzrostem liczby mieszkańców parafii cmentarz w Chełmie został powiększony o część zwaną nowym cmentarzem. Stało się to w okresie, gdy proboszczem był ks. Paweł Winkler[3]. 
Wśród wielu grobów na „chełmskim cmentarzu”, jest też grób nieznanego powstańca śląskiego poległego w 1919 r. Wymowny jest napis na płycie nagrobnej:
„Bóg go zesłał, Ojczyzna wezwała. Przyszedł, nie znali go i padł jako powstaniec śmiercią bohaterską w walce z Niemcami w sierpniu 1919 roku w tutejszej parafii. Spoczywaj w Bogu. Cześć Tobie.
Związek Powstańców Śląskich, sierpień 1934”.
Chcąc odtworzyć historię tego grobu, musimy cofnąć się do wydarzeń okresu pierwszego Powstania Śląskiego, które wybuchło 17 sierpnia 1919 r. Zbrojny zryw od dawna przygotowywała Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (POW GŚl.), której w tym okresie komendantem głównym był Alfons Zgrzebniok[4]. Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia walk stały się aresztowania kilku przywódców POW GŚl., a przede wszystkim masakra protestujących robotników pod kopalnią „Mysłowice”[5]. W północnej części powiatu pszczyńskiego działania bojowe podjęły oddziały POW GŚl., pod dowództwem ppor. Stanisława Krzyżowskiego. Opanowały Tychy i stoczyły zwycięską potyczkę pod Paprocanami. Nie zdołały jednak opanować Mikołowa ani Pszczyny, po czym wycofały się przez Kobiór w stronę granicy z Polską[6].
Podczas I Powstania Śląskiego w Chełmie Wielkim rozegrały się krwawe wydarzenia. Według ustaleń Franciszka Serafina, były one spowodowane wypadkami związanymi z napadem w celu uzyskania broni na chełmski posterunek Grenzchutzu. W odwecie żołnierze niemieccy 16 VIII zamordowali 4 mieszkańców Chełmu Małego. Według relacji naocznego świadka, księdza Pawła Winklera, były to 3 osoby. Proboszcz zanotował „Rozstrzelano […] odwołując się do prawa wojennego”. W odpowiedzi ma to wydarzenie powstańcy przygotowali szeroko zakrojoną akcję zaczepną. Duży oddział powstańczy złożony z mieszkańców Chełmu i Kopciowic oraz wspieranych przez pododdział POW GŚl., z Bierunia Nowego (ks. Winkler podaje, że było ich aż 500), pod dowództwem Adolfa Trojoka zaatakowała w dniu 17 VIII, placówki Grenzchutzu stacjonujące w szkole i w dworze w Kopciowicach. Ostatecznie powstańcom nie udało się zdobyć dworu. Żołnierze Grenzchutzu dysponowali karabinem maszynowym, który skutecznie blokował ostrzałem dojście do zabudowań. W trakcie tego szturmu zginął prawdopodobnie jeden z powstańców o nieustalonym nazwisku[7].
Nieco inną datę śmierci powstańca o nieustalonym nazwisku (tj. 21 sierpnia 1919 r.), podaje w korespondencji ekshumacyjnej Związek Powstańców Śląskich Grupa Miejscowa Chełm Wielki[8]. Nasuwa się pytanie, czy chodzi o tego samego powstańca. Dotyczy to dwóch pism datowanych na 18 sierpnia 1923 r., oraz 23 września […]. Cytują ostatni dokument, zachowując pisownię w oryginale.
„Podczas pierwszego powstania w dniu 21 sierpnia 1919 r., zastrzelił Grenszuc pod zamkiem w Kopciowicach nieznanego powstańca polskiego…”.
Po tych wydarzeniach powstańcy przekroczyli granicę z Polską i udali się do Oświęcimia[9].
Po burzliwym okresie Powstań Śląskich w wyniku podjętej 20 października 1921 r., przez Radę Ambasadorów Ligii Narodów decyzji o podziale terenu plebiscytowego Chełm został przyłączony do Państwa Polskiego. 1 VI 1922 r., nastąpiło przejęcie w powiecie gmachów urzędowych z rąk niemieckiej administracji, a 29 VI 1922 r., wojsko polskie uroczyście wkroczyło do powiatu pszczyńskiego (ceremonie centralne odbyły się w Pszczynie i Mikołowie)[10].
W roku 1923 r. w Chełmie powstał Związek Powstańców Śląskich, Grupa Miejscowa Chełm Wielki, którego prezesem został Walenty Jochymczyk[11]. Związek aktywnie angażował się w działalność patriotyczną. Zrodziła się wtedy inicjatywa upamiętnienia walk powstań górnośląskich lat 1919-1921, poprzez zbudowanie grobu nieznanego powstańca śląskiego[12]. Pomysł budowy został zaczerpnięty z wzorów Francji oraz Wielkiej Brytanii - właśnie tam po I wojnie światowej powstały pierwsze groby nieznanego żołnierza[13]. Dużą trudnością, którą Związek Powstańców Śląskich musiał pokonać, była kwestia ekshumacji zwłok nieznanego powstańca. Zgodnie z decyzją władz niemieckich bowiem zostały one pochowane - jak to określa Związek w piśmie z dnia 18 sierpnia 1923 r. do Województwa Śląskiego - „..w miejscu dla samobójców i zbrodniarzy..”[14]. Cytują w całości pismo Związku Powstańców Śląskich, zachowując pisownię w oryginalną:
„Miejscowy Związek Powstańców w Chełmie Wielkim zwraca się do Województwa Śląskiego o pozwolenie przeniesienia zwłók powstańca w tej samej miejscowości motywując prośbę następująco:
„Podczas pierwszego powstania w […] 21 sierpnia 1919 r. zastrzelił Grenzschutz nieznanego powstańca polskiego. Zwłoki powstańca pochowały władze niemieckie na cmentarzu w Chełmie w miejscu przeznaczonym dla samobójców i zbrodniarzy. Zwłoki bohatera powinne były dawno być przeniesione w miejsce zasłużonych za ojczyznę, jednak dotychczas ani władze polityczne […] nie poczyniły najmniejszych starań. Związek Powstańców czuwa zawsze na straży ojczyzny, ale również domaga się praw zasłużonych, dlatego zwraca się z prośbą do Województwa Śląskiego o przyspieszenie przeniesienia zwłók powstańca. Przy przeniesieniu zwłók dostarczy Związek Powstańców potrzebnego orszaku pogrzebowego i prosi o powiadomienie, zarządzenia do odnośnych władz politycznych i kościelnych. Związek Powstańców Śląskich”.
Dzięki staraniom Związku Powstańców Śląskich Grupy Miejscowej Chełm Wielki z prezesem Walentym Jochymczykiem na czele, procedura ekshumacji zwłok zakończyła się pomyślnie 21 października 1923 r. W tym samym dniu też poświęcono sztandar Związku Powstańców Śląskich Grupy Miejscowej Chełm Wielki[15]. Po tym wydarzeniu Rada Gminna w 1924 r., uchwaliła postanowienie budowy pomnika ku czci poległych powstańców. Pomnik w formie nagrobka umieszczonego w miejscu pochówku nieznanego powstańca stanął na cmentarzu w sierpniu 1934 r. Starania Związku Powstańców Śląskich wsparli nauczyciele i młodzież chełmska. Uczniowie szkoły (obecnie osoby ponad 90-letnie) wykuli inskrypcję na płycie nagrobnej[16].
Ważnym faktem zasługującym na podkreślenie jest to, że płyta nagrobna w przededniu wybuchu II wojny światowej i wkroczenia wojsk niemieckich do Chełmu Wielkiego została ukryta przez księdza proboszcza Wiktora Wojtka. W ten sposób przetrwała całą okupację hitlerowską[17].
Obecnie grobem nieznanego powstańca śląskiego opiekuje się Szkoła Podstawowa nr 1 w Chełmie Śląskim.
Źródła:
- Nicieja, Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Wrocław 1989 r.
- Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014 r.
- Parafia Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim (1660-2010). Wydanie jubileuszowe
- Magazyn Historyczny „Mówią Wieki” nr 1/2011: Powstania śląskie 1919-1921
- Encyklopedia Powstań Śląskich, Opole 1982,
- Deklaracja członkowska ZBOWiD Walentego Jochymczyka
- Pismo z dnia 26.09.[…] ZPŚ w sprawie uroczystego przeprowadzenia zwłok powstańca
- Pismo ZPŚ do Wojewody Śląskiego z dnia 18.08.1923 r.
- Odezwa do Grup Miejscowych ZPŚ z dnia 01.10.1923 r.
- Wspomnienia Jana Wadasa: „Ostatni z ostatnich”, Miesięcznik Społeczno-Kulturalny Śląsk: nr 5/2001
- Wikipedia – groby nieznanego żołnierza www.wikipedia
[1] S. Niecieja, Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Wrocław 1989, s. 7
[2] Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014, s. 253
[3] Parafia Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim (1660-2010). Wydanie jubileuszowe, s.61
[4] Magazyn Historyczny „Mówią Wieki” nr 1/2011: Powstania śląskie 1919-1921, s. 63
[5] Tamże, s. 63
[6] Tamże, s. 63-64
[7] Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014, s. 73-74
[8] Pismo z dnia 26.09.[…] ZPŚ w sprawie uroczystego przeprowadzenia zwłok powstańca, materiał niepublikowany
[9] Encyklopedia Powstań Śląskich, Opole 1982, s.239
[10] Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014, s. 77
[11] Deklaracja członkowska ZBOWiD Walentego Jochymczyka, materiał niepublikowany
[12] Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014, s. 97
[13] Wikipedia – groby nieznanego żołnierza www.wikipedia.org
[14] Pismo ZPŚ do Wojewody Śląskiego z dnia 18.08.1923 r., materiał niepublikowany
[15] Odezwa do Grup Miejscowych ZPŚ z dnia 01.10.1923 r., materiał niepublikowany
[16] Monografia Gminy i Parafii Chełm Śląski, Chełm Śląski 2014, s. 97
[17] Wspomnienia Jana Wadasa: „Ostatni z ostatnich”, Miesięcznik Społeczno-Kulturalny Śląsk: nr 5/2001 str. 56