Józef Gawlina, In viam pacis. Dziennik Biskupa Polowego Wojska Polskiego 1939-1945, wstęp i edycja Jerzy Myszor, Katowice 2019, [wyd.] WueM, KSJ, ss. 720.
Józef Gawlina, syn ziemi raciborskiej, ksiądz diecezji katowickiej, biskup Polowy Wojska Polskiego Drugiej Rzeczypospolitej, opiekun polskich emigrantów i uchodźców rozsianych po całym świecie. Zostawił po swoim bogatym życiu szczególne świadectwo – Dziennik, a więc nie wspomnienia pisane po latach, ale notatki czynione z dnia na dzień, a niejednokrotnie z godziny na godzinę. W czasie II wojny był świadom, że uczestniczy w najważniejszych dla Polski wydarzeniach.
Był wśród tych, którzy nie poddali się, walcząc na wszystkich frontach II wojny światowej. Był we Francji, gdzie formował się rząd RP na uchodźstwie, przy rządzie polskim w Londynie, wśród zesłańców polskich w Związku Sowieckim, razem z żołnierzami na Bliskim Wschodzie, pod Monte Cassino, pod Ankoną i Bolonią, oznaczony orderem Virtuti Militari. Baczny obserwator i zarazem uczestnik wydarzeń, które tworzyły losy Polski wprawdzie pokonanej, ale niezwyciężonej. Lektura jego Dziennika pozwala śledzić na bieżąco, jak tworzy się Historia powojennej Europy. Arcybiskup Wiktor Skworc
Andrzej Grajewski: Świadectwo tragicznego czasu
W czasie II wojny światowej bp Józef Gawlina prowadził systematyczne zapiski, które obejmują okres od 1 września 1939 r. do 8 maja 1945 r. Jego dziennik pod tytułem: „In viam pacis. Dziennik Biskupa Polowego Wojska Polskiego 1939–1945” został opracowany i jesienią br. zostanie wydany przez ks. prof. Jerzego Myszora. W tych lakonicznych zapiskach odbija się tragizm tamtych dni, ustawiczne zagrożenie, poczucie klęski i chaosu ogarniającego najważniejsze instytucje państwa. Jednocześnie są one hołdem oddanym tym wszystkim, którzy w chwili klęski nie załamali się i próbowali tworzyć nowe instytucje oraz organizować życie polskie na wychodźstwie. W 2004 r., z inspiracji abp. Szczepana Wesołego, swego czasu współpracownika abp. Gawliny, a od 1980 r. delegata prymasa Polski dla duszpasterstwa emigracyjnego, nakładem Księgarni św. Jacka ukazały się „Wspomnienia” ks. bp. Józefa Gawliny, które zostały przez niego osobiście zredagowane na podstawie dzienników. Arcybiskup Gawlina to postać symboliczna dla dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego. Rodowity Górnoślązak, uczestnik I wojny światowej, w okresie międzywojennym pracował w diecezji katowickiej. W latach 1924–1926 był redaktorem naczelnym „Gościa Niedzielnego” i przyczynił się do rozwoju naszego tygodnika. 14 lutego 1933 r. został mianowany biskupem polowym Wojska Polskiego, sakrę biskupią otrzymał 19 marca 1933 r. w Królewskiej Hucie z rąk prymasa Polski kard. Augusta Hlonda, z którym blisko współpracował zarówno w okresie międzywojennym, jak i w czasie II wojny światowej. Po wybuchu wojny w nocy z 6 na 7 września 1939 r. na polecenie naczelnych władz Wojska Polskiego opuścił Warszawę i dotarł do granicy polsko-rumuńskiej, którą przekroczył 18 września. Po krótkim pobycie w Bukareszcie 5 października przybył do Rzymu. Sekretariat Stanu Stolicy Apostolskiej przedłużył mu jurysdykcję biskupa polowego, co pośrednio oznaczało uznanie ciągłości państwa polskiego i jego armii. 18 października 1939 r., tuż po przybyciu do Paryża, formalnie podjął obowiązki biskupa polowego Wojska Polskiego (Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie). Jego jurysdykcji podlegali żołnierze Polskich Sił Zbrojnych we Francji, w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i ZSRR (od 1942 r.), a od 1944 r. we Włoszech, w Belgii, Holandii i Niemczech. 19 kwietnia 1942 r. Gawlina przekroczył granicę ZSRR i po krótkim pobycie w Moskwie rozpoczął trzymiesięczną wizytację oddziałów Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Władysława Andersa, stacjonujących w Uzbekistanie, Tadżykistanie, Kirgizji i Kazachstanie. W połowie października 1942 r. przeniósł się z Iranu do Iraku, a następnie do Jerozolimy. 3 października 1942 r. papież Pius XII mianował go biskupem ordynariuszem dla polskich uchodźców cywilnych na Wschodzie. 15 lutego 1943 r. wyruszył w podróż do USA, gdzie spotkał się z prezydentem Rooseveltem. Na wiadomość o tym, że żołnierze II Korpusu szykują się do walki, wrócił, aby towarzyszyć im w całej kampanii włoskiej. Arcybiskup Gawlina uczestniczył w bitwach pod Monte Cassino, o Loreto, Ankonę i Bolonię. Został uhonorowany Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari. 8 lutego 1945 r. został mianowany opiekunem (protektorem) emigracji polskiej na czas, w którym funkcji tej nie mógł pełnić prymas Polski. Zmarł 21 września 1964 r. w Rzymie. Spoczywa na polskim cmentarzu wojennym na Monte Cassino.
za: Andrzej Grajewski, Oczyma niewygodnego świadka (Artykuł z Gościa Niedzielnego)
patrz: Piotr Chrzanowski, In viam pacis - wojenny dziennik biskupa Józefa Gawliny, recenzja